پزشکی ورزشی جانبازان نخاعی

 

تا نیم قرن پیش تفکر عمومی چنین بود که افراد معلول جایی در صحنه های ورزشی ندارند و فقط می توانند تماشاچی صحنه های ورزشی باشند. اما امروزه با پیشرفتهای چشمگیری که در ورزش معلولین بویژه افراد دارای ضایعه نخاعی انجام شده نقش با ارزش روز بروز جای خود را در زندگی اینگونه افراد بیشتر باز می کند بطوری که امروزه ورزش بعنوان جزء لاینفک از زندگی افراد نخاعی باعث شده که بخش عمده ای از فعالیتهای مراکز ضایعات نخاعی در سراسر دنیا را به خود اختصاص دهد که در بعضی از مراکز مثل استوک مندویل در انگلستان امکانات بسیار متنوع را برای این منظور فراهم کرده اند. هر چند امیداست که این امکانات برای جانبازان نخاعی بنحو احسن در مدت کوتاهی فراهم شود اما گستردگی و تنوع حرکات ورزشی برای جانبازان نخاعی هیچگاه آنها را وابسته به وجود امکانات پیچیده نکرده است . لذا در این جزوه سعی بر آن شده است که جانباز عزیز نخاعی را به گوشه ای از فواید بیشمار ورزش آشنا سازد و در کنار آن برخی از ورزشهای ممکن را برای جانبازان نخاعی معرفی کند و در پایان به نکاتی در باره کلیات ورزشهای افراد نخاعی بپردازد.

فواید ورزش :

الف- فواید جسمی

1-قلبی عروقی : ورزش باعث جلوگیری از رسوب کلسترول در دیواره رگها شده و مانع از ایجاد تنگی رگها و ایجاد بیماری تصلب شرائین میگردد که خود باعث ایجاد بیماریهای دیگر مانند سکته های قلبی و مغزی می شود. علاوه بر افزایش قدرت عضلانی

ورزش کارآیی و سلامت قلب را تضمین می کند بنابراین جانبازانی که ورزش می کنند کمتر از دیگران در معرض بیماریهای قلبی عروقی هستند.

2-ریوی : در اثر ورزش ظرفیت ریه ها افزایش یافته و در مقابل بیماریها مقاومت بیشتری پیدا می کند و شخص کمتر به بیماریهای ریوی مبتلا میشود. از آنجا که جانبازان نخاعی بدرجات مختلف دارای فلج عضلات تنفسی هستند. این مسئله باعث کاهش ظرفیت ریه ها می شود، ورزش می تواند تا حد زیادی بخصوص در آنانکه سطح ضایعه بالا دارند باعث تقویت عضلات تنفسی و بهبود ظرفیت تنفسی شود.

3-عضلانی- اسکلتی : افراد نخاعی بدلیل بی حرکتی در معرض ذوب شدن و از بین رفتن عضلات هستند. بدنبال ورزش عضلات تقویت شده و قدرت شخص را در برابر کارها و موانع سخت افزایش می دهد. کسی که ورزش می کند به پوکی استخوان دچار نمی شود. پوکی استخوان باعث دردهای استخوانی شده و استخوان را مستعد شکستگی می کند. بدنبال ورزش درد و اسپاسم در اندامهای فلج کاهش قابل ملاحظه ای پیدا می کند.

4-مفصلی : کسانی که ورزش نمی کنند در اثر رسوب کلسیم و ایجاد استخوان در مفاصل دچار محدودیت حرکتی می شوند و در موارد شدید حتی شخص قادر به انجام کارهای روزمره نمی باشد. استخوان سازی نابجا در افرادی که ورزش مناسب می کنند بندرت دیده می شود و در این افراد دامنه حرکات مفاصل در حد طبیعی باقی می ماند.

5-کلیوی : بموجب تحقیقی که یکی از پزشکان معتبر انجام داده است ثابت شده که بیماران با آسیب نخاعی که ورزش می کنند بندرت دچار سنگ کلیه می شوند و موارد عفونت نیز در این گروه کمتر  است ورزش باعث بهبود فعالیت کلیه و همچنین تخلیه بهتر ادرار می شود.

6-گوارشی : در اثر ورزشهای منظم و برنامه دار فعالیت دستگاه گوارشی تنظیم شده و هضم و جذب مواد بخوبی انجام می شود. ورزش ترشحات اسیدی معده را در ارتباط با تغذیه ورزشکار تنظیم نموده و از بسیاری از ناراحتی های گوارشی که بخصوص افراد ضایعه نخاعی به آنها دچار می شوند جلوگیری می نماید.

7-تعادل وزن بدن یکی از مشکلات اکثریت معلولین ضایعه نخاعی چاقی بیش از حد و تجمع چربی زیر پوست می باشد زمانی که بین انرژی کسب شده ( تغذیه ) و انرژی مصرفی ( کار و ورزش ) تعادل برقرار باشد فرد دچار ضایعه نخاعی از بیماری چاقی رنج نخواهد برد و بدینوسیله از بسیاری بیماریهای جنبی آن نیز رهایی خواهد یافت .

8-تاثیر بر عضلات فلج : تحقیقات نشان داده اند که ورزش بوسیله عضلات سالم اثرات مثبت و بسیار خوبی بر عضلات فلج همجوار خواهد داشت. این تاثیرات مثبتی است که بر روی خود عضلات فعال ایجاد می شود.

ب-فواید روحی :

1-شادابی و امید به زندگی : ورزشکاران و کسانی که ورزش می کنند جزو شادابترین افراد جامعه هستند. آنها همیشه شاداب هستند و در برابر مشکلات زندگی امید خود را از دست نمی دهند و مقاومت می کنند و بسادگی تسلیم مشکلات نمی شوند. کسی که روحیه سالم و شاداب داشته باشد علیرغم اینکه ممکن است بدن او قادر به انجام تمام کارهایی که افراد دیگر انجام می دهند نباشد قادر به حل و غلبه بر تمام مسائل و مشکلات اطراف خود بوده و نه تنها خود را از افراد سالم کمتر احساس نمی کند بلکه خود را قویتر و دارای اراده ای مصمم تر نیز می داند.

2-اعتماد به نفس : یک ورزشکار در طی دوران ورزش خود شاهد پیشرفت و رشد خود و تقویت بنیه جسمی و روحی خود می باشد . لذا اعتماد بنفس هم در وی تقویت می شود. مسلم است کسی که اعتماد بنفس نداشته باشد قادر به ادامه مفید زندگی و غلبه بر مسائل و مشکلات خود نمی باشد. پزشکان متخصص ورزش را به تمام افرادی ( سالم یا معلول ) که از اعتماد بنفس کمی برخوردار هستند بعنوان یکی از بهترین درمانها توصیه می کنند.

3-جلوگیری از افسردگی و کسالت : همانطوری که ذکر شد ورزش باعث شادابی ، تماس با دیگران ، مشارکت در کارهای جمعی و جلوگیری از گوشه گیری و کسالت می شود. یکی از بهترین روشهای درمان افسردگی و کسالت ، انجام ورزش و مشارکت در کارها دسته جمعی می باشد. کسانی که ورزش نمی کنند و در خانه تنها می مانند به تنهایی عادت کرده و خروج از منزل برای آنها مشکل می شود. کم کم روحیه تنها بودن در آنها تقویت شده و حتی از صحبت با افراد خانواده خود امتناع می ورزند. روحیه افسرده باعث بروز بیماریهای جسمی نیز می شود و جسم بیمار روح افسرده را افسرده تر می کند، پس جهت جلوگیری یا درمان افسردگی و گوشه نشینی بهترین کار ورزش می باشد.

ج-فواید اجتماعی :

آمادگی حضور در جامعه و آشنایی با افراد مختلف :

اصولا" کارهای دسته جمعی از جمله ورزش موجب تماس فرد با افراد مختلف شده ، با ارگانها و مسئولان مختلف جامعه خود آشنا می شود و این مسئله باعث آشنا شدن شخص با محیط زندگی خودش می گردد. مسائل و مشکلات آن را درک می کند و نسبت به حل آنها احساس مسئولیت می کند و سعی در اصلاح آنها می نماید. در این مرحله دیگر شخص خود را معلول احساس نمی کند بلکه خود را فردی مسئول در جامعه می داند و از این مسئولیت و آگاهی احساس رضایت می کند.

ورزش و آسیب دیدگان نخاعی :

سابقه ورزشهای معلولان و جانبازان به 40 سال پیش بر می گردد در آن هنگام یک پزشک ، ورزش را جهت به حرکت در آوردن بدن و پیشگیری از کسالت معلولان معرفی کرد. او عقیده داشت که ورزش نه تنها موجب نشاط و شادابی معلولان می شود بلکه اساسی ترین نقش را در بهبود این افراد دارد. او یک مجموعه ورزشی را در کنار بیمارستان ضایعات نخاعی در استوک مندویل انگلستان ایجاد کرد که برنامه های ورزشی و مسابقات معلولان ویلچری همه ساله در آنجا برگزار می شود . بطور کلی آسیب دیدگان نخاعی می توانند به ورزشهای مختلف بپردازندکه انتخاب آن بستگی به امکانات و سلیقه فرد آسیب دیده دارد. ورزشهایی که برای افراد نخاعی توصیه می شود. عبارتند از تیراندازی با کمان ، شنا، ویلچررانی ، بسکتبال روی ویلچر ، تنیس روی میز ، وزنه برداری ، شمشیر بازی ، والیبال نشسته روی ویلچر و تنیس روی ویلچر ، تیراندازی با تفنگ بادی ، و دو میدانی. و اینک بطور خلاصه به تعدادی از آنها اشاره می شود. برای شروع ورزش همیشه با پزشک مشورت کنید.

1-شنا :

شنا مهارتهایی را به شخص آسیب دیده عرضه می کند که امنیت وی را داخل و کنار آب تامین می کند . شنا همچنین حضور جانباز را همپای افراد سالم در فعالیتهای ورزشی ، تفریحی ، امکان پذیر می کند و آنان را به سوی اجتماعی شدن سوق می دهد. اثرات ثمربخش شنابر روی بدن از میزان و نوع فعالیتهای انجام شده مایه می گیرد حتی فعالیت ملایم در آب برای افراد قطع نخاع گردنی که از نظر حرکت به شدت محدود هستند اثرات خوی دارد. از اثرات شنا می توان به بهبود عملکرد دستگاه گردش خون و افزایش قدرت عضلات اشاره کرد. از آنجا که حرکت مفاضل در آب بهتر امکان پذیر است. از این رو افرادی که در اثر درد و سخت شدن مفاصل محدودیت حرکتی دارند از شنا بهره بسیار می برند.

2-بسکتبال روی ویلچر :

این ورزش یکی از قدیمترین ورزشهای معلولین است که هر روز هم مشتاقان بیشتری پیدا می کند. این ورزش تقریبا" تمام جنبه های یک ورزش ایده آل را دارا می باشد و مجموعه ای از ورزشهای مختلف است. چون در هنگام انجام بسکتبال روی ویلچر ورزشکار نه تنها ویلچررانی می کند بلکه تمام عضلات و مفاصل بدن از جمله تنه ، سرو گردن حرکات زیاد و متعددی پیدا می کند. همچنین مزایای یک ورزش و کار دسته جمعی را نیز دارد. چون در این ورزش شخص بسرعت ویلچررانی می کند. این عمل باعث افزایش ظرفیت ریوی و قدرت عضلانی و تعریق بیشتر می شود که همگی برای بدن بسیار مفید هستند. این ورزش همچنین از هیجان و فشار زیادی برخوردار است که باعث شادابی ورزشکار میشود.

3-تنیس روی میز :

شرکت در این رشته برای تمام افراد معلول قطع نخاع ممکن است حتی افرادی که توانایی در دست گرفتن راکد را ندارند. می توان با استفاده از نوار راکت را در دست ثابت نمود. تنیس روی میز ورزش ایده آل برای شروع در مرکز توانبخشی و ادامه آن در خانه است. در این ورزش فرد معلول می تواند در مقابل یک فرد عادی هم بازی کند و مسابقه بدهد. قوانین این ورزش جهت تطابق با حرکت ویلچر تغییرات مختصری یافته اند .     برای افزایش ارتفاع نشیمنگاه می توان از بالشتک حداکثر تا 10 سانتی متر بر روی ویلچر استفاده کرد.

4-تیرانداری با کمان :

این ورزش مطابق قوانین بین المللی انجام می شود و به استثنای افراد کوادری پلژیک ( قطع نخاع گردنی ) بقیه شرکت کنندگان در یک گروه قرار می گیرند در این ورزش نیز فرد معلول قادر است با افراد سالم رقابت کند. بنابراین باعث اعتماد بنفس زیادی می شود.

5-ویلچر رانی :

ویلچررانی از ورزشهایی است که مقاومت شخص را زیاد می کند. این ورزش باعث افزایش قدرت عضلانی و ظرفیت ریوی می شود. انجام مستمر آن مخصوصا" در مسافتهای طولانی باعث افزایش استقامت دستگاه گردش خون و تنفس و نیز اعتماد بنفس ورزشکار می شود.

6-دو و میدانی :

شاید بتوان گفت که پر جاذبه ترین ورزش در بین معلولین این رشته می باشد هر دو بخش دوها و میدانیها دارای پرهیجان و جانبی هستند . به عنوان نمونه می توان ویلچرانی سرعتی ، نیمه استقامتی و استقامتی را در بخش دوها و پرتاب دیسک ، وزنه ، نیزه و چکش ( کلاب Club ) را در بخش میدانیها نام برده و در تمامی رشته های دو و میدانی ورزشکار می تواند از قدرت استقامت و بعضا" چابکی برخوردار گردد. لازم به یادآوری است که ورزش دو و میدانی از پرطرفدارترین رشته های ورزشی ، در بین جانبازان و معلولین ضایعه نخاعی کشور اسلامیمان می باشد که تا به حال افتخارات بسیاری برای میهن اسلامی ایران نیز کسب نموده اند.

بطور کلی برای شرکت در یک ورزش معین برنامه تمرینات باید بنحوی باشد که نیازهای اختصاصی آن ورزش را تامین کند. از حیث فیزیولوژیک و روانی انجام همزمان تمرینات قدرتی و مهارتی اهمیت دارد. برای ایجاد قدرت عضلانی بار اضافی از اهمیت زیادی برخوردار است. بدین معنی که عضله هنگامی بزرگتر و قویتر می شود که در مقابل مقاومتی که بسهولت قادر به غلبه بر آن نیست کار انجام دهد. برای این منظور انجام تمرینات پیش از حد معین در همان روز نمی باشد. در واقع بر اساس فیزیولوژی عضله ، افزایش حجم و قدرت عضله در زمان استراحت متعاقب فعالیت صورت می پذیرد. لذا توصیه می شود که حدود 24 تا 34 ساعت استراحت پس از تمرینات مقاومتی اختیار شود که فرصت تجدید قوا و جاافتادن اثرات تمرینات مقاومتی مهیا گردد. سه جلسه تمرین در هفته برای افراد با ضایعه نخاعی مناسب بنظر می رسد.

تمرینهای روزانه جانبازان و معلولان نخاعی باید در دو بعد انجام گیرد :

1-تمرینهای ورزشی ویژه بخشهای سالم بدن ، هدف از این تمرینها بالا بردن توان قدرت و استقامت است ، با این قصد که در دراز مدت بتوان بر اندامهای فلج شده و از کارافتاده اثر مثبت گذارد.

2-تمرینهای ورزشی ویژه بخشهای فلج شده بدن ، هدف از این تمرینها ، در کوتاه مدت، حفظ شرایط موجود، جلوگیری از تغییر شکل اندامها و در دراز مدت رسیدن به هدفهای ورزش - درمانی است . تمرینهای ورزشی ویژه بخشهای سالم بدن برای جانبازان و معلولان نخاعی ، شامل 5 نوع تمرین است که به تشریح آنها می پردازیم .

الف- تمرینهای انعطاف پذیری :

اصولا" افراد غیرفعال ، از انعطاف پذیری کمتری نسبت به دیگران برخوردارند. از این رو جانبازان و معلولان باید آگاه باشند که تمرینهای انعطاف پذیری به راحتی می تواند مفاصل و عضلات سالم آنان را فعال و پویا نگه دارد و در دراز مدت بر عمر مفید آنها بیفزاید . نمونه هایی از تمرینهای انعطاف پذیری به شرح زیر است :

1-همچنان که روی صندلی چرخدار یا روی زمین نشسته اید ، دستها را در حد توان به طرفین کشش دهید.

2-کشش دستها به طرف بالا، برای انجام این تمرین می توان دستها را به هم قلاب کرد.

3-تا حد امکان به طرف جلو خم شوید تا مفصلهای کمر از انعطاف پذیری خوبی جهت چرخشهای شما بهره مند گردند.

4-شانه ها را بالا انداخته برای مدت 10 ثانیه نگهدارید . سپس عکس این عمل را انجام دهید.

5-دستها را پشت گردن به هم قفل کرده سعی کنید عضله های کمربند شانه ای را کاملا" کشش دهید.

6-درحالت نشسته روی صندلی چرخدار، سعی کنید تا حد امکان ، دست راست را به زمین نزدیک و دست چپ را کاملا" در جهت عکس به طرف بالا حرکت دهید. 

در تمرینهای انعطاف پذیری ، اصل مهم آرامی حرکات و کشش مطلوب عضله ها است.

ب-تمرین های قدرتی :

هر چه قطر عضلات بیشتر باشد قدرت آن عضله افزایش می یابد. بنابراین برای کسب چنین قدرتی باید از تمرینهای با وزنه سود برد. تمرینهای قدرتی باید برای تقویت مچ دستها، ساعدها ، بازوها عضله های گردن ، عضله های پشت به کار گرفته شود. اصولا" عضلات درگیر در مانور با صندلی چرخدار اگر قوی شوند، قدرت و توانایی جانباز را در فعالیتهای روزمره افزایش خواهند داد.

تمرینهای قدرتی زیر برای جانبازان و معلولان ضایعات نخاعی توصیه می شود :

1-تمرینهای با وزنه ، در حالت پرس سینه .

2-به شکم خوابیده ، دستها را همراه با وزنه از طرفین بالا ببرید . در این تمرینها عضلات دستها و پشت بطور همزمان تقویت می شوند.

3-روی دسته های صندلی یا چرخها بلند شده و وزن بدن خود را برای مدت 30 ثانیه روی صندلی تحمل کنید.

این حرکت علاوه بر تقویت اندام فوقانی ، به عنوان عامل پیشگیری از زخم فشار بستر نیز محسوب می شود.

4-تمرینهای مچ انداختن .

ج- تمرین های استقامتی :

بهترین تمرین برای بالا بردن استقامت عمومی و عضلات بدن به ویژه بخشهای فوقانی آن ، ویلچررانی است . می توانید به مدت 30 دقیقه، همه روزه مسافت ثابت و مشخصی را ویلچررانی کنید. در پایان سه ماهه اول - در صورت تمرین مرتب روزانه- خواهید دید که استقامت شما نسبت به روزهای آغازین تمرین ، چقدر افزایش یافته است. مثلا" اگر در روزهای اول ، مسافتی را در طی شش رفت و برگشت -در مدت 30 دقیقه طی می کردید ، در پایان برنامه 3 ماهه خواهید دید تعداد رفت و برگشت ، به 20 مرتبه یا شاید بیشتر افزایش یافته است.

د- تمرین های تعادلی :

این بخش از تمرینها از جمله تمرینهای بسیار مهم برای جانبازان و معلولان نخاعی است ، زیرا از تغییر شکل ستون مهره ای پیشگیری خواهد کرد:

1-در مقابل آیینه قرار بگیرید و سعی کنید کاملا" صاف بنشینید .

2-در مقابل آیینه ، دستها را از بدن دور کنید و حفظ تعادل نمایید.

3-دستها را بالای سر ببرید و حفظ تعادل کنید .

4-یک دست را به طرف بالا ببرید و دست دیگر را از بدن دور کنید . سپس عکس این عمل را انجام دهید.

5-بر لبه صندلی چرخدار بنشینید و تعادل خود را حفظ کنید.

ه-تمرین های تنفسی :

از آنجایی که اکثر جانبازان و معلولان ضایعات نخاعی ، بیشتر اوقات در حالت نشسته قرار دارند یا به شکم خوابیده اند ، از نظر توان تنفسی ضعیف هستند. از این روز باید از تمرینات تنفسی جهت بالا بردن ظرفیت تنفسی خود استفاده کنند:

1-دستها را در پشت ویلچر یا صندلی به هم برسانید و در این حال سعی کنید هوا را به داخل ریه ها بکشید و به اندازه چند ثانیه نگه دارید و بعد بیرون دهید.

2-دستها را روی شکم قرار دهید و سعی کنید همزمان با نفس کشیدن روی عضلات شکم فشار وارد کنید . مهم نیست که انقباض عضله های شکم شما چقدر است. آنچه مهم است انجام حرکت می باشد.

3-لیوان آبی را بردارید و در داخل یک نی قرار دهید . سعی کنید پی درپی در داخل نی بدمید. این عمل ، به بالا رفتن ظرفیت تنفسی شما کمک می کند.

مشابه این تمرین را با استفاده از قلیان نیز انجام دهید. اگر قلیان در اختیار دارید محل ذغال آن را بردارید و پی درپی در آن بدمید.

4-حرکت کشش دستها به طرفین نیز در باز شدن فضای تنفسی شما نقش مهمی خواهد داشت.

نقش تغذیه در ورزش :

اصولا" بدن جهت انجام فعالیت و تحرک احتیاج به مواد غذایی مناسب دارد. این مواد غذایی باید به مقدار لازم و کیفیت مناسب به بدن برسد . یک رژیم غذایی مناسب باید حاوی پروتئین ، چربی و کربوهیدرات ( قند ) به مقدار کافی باشد. پروتئینها نقش اساسی در تولید عناصر سلولی دارند. غذاهای غنی از پروتئین عبارتند از گوشت ( قرمز ، سفید ) تخم مرغ، شیر، جگر ، حبوبات ....

قندها نیز عامل عمده ای در تولید انرژی در بدن هستند.

در هنگام مصرف هر کدام از ( پروتئین، قند، چربی ) باید اعتدال را رعایت کرد چه مصرف بیش از حد آنها نیز باعث ایجاد مشکلات و بیماریهای زیادی می شود.

با اقتباس از مرکز ضایعات نخائی جانبازانضای